Średzianie na kartach XV-wiecznych ksiąg konsystorza poznańskiego[1]
Dzieje Środy od dawna cieszą się sporym zainteresowaniem historyków i regionalistów, co wynika przede wszystkim z bardzo bogatej, ciekawej i doniosłej historii, wpisującej się mocnym akcentem w dzieje Polski chociażby z powodu odbywających się przez prawie cztery wieki sejmiki szlachty województw poznańskiego i kaliskiego. Jednakże średniowieczne dzieje miasta, a zwłaszcza losy i życie codzienne mieszkańców, niestety dość często nie były badane w stopniu adekwatnym do rangi miasta. Wynikać to może przede wszystkim z dużego rozproszenia materiałów oraz skali trudności w ich odczycie związanej chociażby z językiem (łacina) czy charakterem pisma, który dla niewprawnego oka może przywoływać różne skojarzenia nawiązujące chociażby do egipskich hieroglifów czy nieczytelnych szlaczków.
Wśród dotychczasowych opracowań dotyczących dziejów Środy należy wymienić zarówno poświęcone średzkim kościołom (prace Józefa Łukaszewicza, Adama Królaka, ks. Stanisława Kozierowskiego[2] czy ks. Józefa Nowackiego[3]) jak i szersze opracowania poświęcone typowo dziejom miasta, począwszy od Geschichte der Stadt Schroda Bruno Drobiga[4] poprzez prace Ludwika Gomolca[5], a skończywszy na trzytomowych, dziś już nieco wysłużonych i w pewnych aspektach nieaktualnych Dziejach Środy[6]. Mankamentem tych opracowań jest fakt, że w znacznej mierze są oparte o źródła już wydane, a dzieje średniowieczne traktowane są dość powierzchownie, zaś losy mieszkańców Środy pozostają właściwie nieznane.
Jednym z rodzajów źródeł, które pozwalają nam głębiej zajrzeć do dziejów miasta i mieszkańców, są akta konsystorza poznańskiego, które znajdują się w zasobach Archiwum Archidiecezjalnego w Poznaniu. W średniowiecznej Polsce konsystorzem nazywano urząd sprawujący obok biskupa, a częściej w jego imieniu, sądownictwo kościelne na obszarze diecezji, składający się z oficjała i wikariusza generalnego oraz kilku do kilkunastu urzędników – pisarzy, adwokatów, instygatorów (tj. oskarżycieli z urzędu), woźnych i innych[7]. Pierwsi oficjałowie zaczęli pojawiać się w 2 poł. XII w. we Francji, jednak już niecałe sto lat później znane są imiona pierwszych oficjałów na ziemiach polskich – w 1267 r . wspomniano kanonika krakowskiego imieniem Gosław, pełniącego urząd oficjała krakowskiego[8], w 1299 r. wymieniany jest oficjał gnieźnieński Andrzej[9], zaś w 1305 r. w źródłach pojawia się Tylo, kanonik poznański i oficjał biskupa Andrzeja Zaremby[10]. Zapewne z powodu co raz większej liczby spraw, którymi musieli zajmować się biskupi, a także konieczności stałości miejsca urzędowania (należy bowiem pamiętać, że biskupi przez długi czas rządzili diecezją przemierzając jej teren wraz z całym dworem, spędzając większość czasu poza formalną siedzibą z kościołem katedralnym), urząd oficjała bardzo szybko się rozpowszechnił[11]. Podobną rolę do oficjała odgrywał wikariusz generalny, sprawujący zastępstwo w administracji diecezją praktycznie we wszystkich sprawach, które nie wymagały obecności biskupa (obsadzanie na beneficjach kościelnych, erygowanie i zatwierdzanie instytucji kościelnych czy zarządzanie majątkiem biskupim), przez co z racji pokrywających się w pewnych aspektach kompetencji i z powodów czysto pragmatycznych urząd oficjała i wikariusza generalnego mógł być łączony w jednej osobie, co szczególnie widoczne było w diecezjach poznańskiej i gnieźnieńskiej[12].
Początkowo w kompetencjach konsystorza znajdowały się przede wszystkim sprawy kleru, zaś w przypadku osób świeckich wtedy, gdy jedną ze stron była osoba duchowna czy instytucja kościelna lub dotyczyły one wykroczeń przeciwko moralności bądź też naruszeń spraw sakramentalnych, np. małżeństw[13]. Z czasem jednak z racji skuteczności przed sąd konsystorski trafiało co raz więcej spraw świeckich, wskutek czego konstytucje sejmowe z lat 1552-1555 bardzo mocno zawęziły zakres spraw, które mogły być rozpatrywane przez konsystorz[14]. Katalog rozpatrywanych spraw był bardzo obszerny, począwszy od drobnych spraw poprzez związane z zaległościami w płatności czynszów na rzecz Kościoła, kradzieże czy pobicia po wspomniane sprawy małżeńskie czy herezje. W kręgu zainteresowań sądu konsystorskiego znajdowały się również sprawy testamentów, w których odnotowywano zapisy legatów na rzecz kościołów czy duchownych[15]. Konsystorz stanowił również tzw. urząd wiary publicznej, przez co pewną praktyką było zatwierdzanie rozmaitych dokumentów poprzez tzw. oblatę, czyli wpisanie treści dokumentu do księgi, dzięki czemu w pewnych przypadkach możemy poznać treść niezachowanych do dziś dokumentów[16].
W przypadku mieszkańców i duchownych ze Środy sprawy trafiały przede wszystkim do konsystorza poznańskiego, co wynikało z poszanowania zasady, aby sprawę rozstrzygał sąd właściwy względem miejsca zamieszkania osoby pozwanej, co nie oznacza, że średzianie nie występowali w innych sądach kościelnych[17].
Interesujące nas XV-wieczne księgi konsystorza poznańskiego z zasobu Archiwum Archidiecezjalnego w Poznaniu to potężna spuścizna licząca 86 ksiąg, z których każda liczy przeważnie od 100 do 200, a w przypadku niektórych i więcej kart gęsto zapisanych tekstem, których odczyt utrudnia zarówno język łaciński jak i charakter pisma, zawierający charakterystyczne dla okresu średniowiecznego liczne skrócenia wyrazów[18]. Wewnętrznie są one podzielone na cztery serie:
- akta spraw (Acta Causarum – AC) – jest to podstawowa seria, zachowana zasadniczo w komplecie w liczbie 78 ksiąg dla XV w., zbierająca informacje o posiedzeniach sądu i rozstrzyganych sprawach; znajdziemy tu wzmianki o przedmiocie i stronach sporu czy poszczególnych etapach procesu;
- ustanowienia prokuratorów (Constitutiones Procuratorum – Co Proc) – seria trzech ksiąg zawierająca wpisy ustanowień prokuratorów w sprawach, co było częstą praktyką wynikającą z faktu, że prokuratorzy (najczęściej pochodzący z kręgu duchowieństwa) byli najbardziej biegli i świadomi w kwestiach prawnych;
- zeznania świadków (Depositiones Testium – Dep Test) – dla XV w. zachowały się trzy księgi (z lat 1440-1441, 1471-1478 i 1491-1497) zawierająca zeznania świadków w poszczególnych sprawach;
- wyroki (Sententiae – Sent) – seria zachowana od 1458 r. (dla XV w. zachowane dwie księgi), zawierająca wpisy wyroków sądu konsystorza[19].
Materiały te stanowią potężną kopalnię informacji o ówczesnych mieszkańcach Środy i okolic, relacjach społecznych panujących pomiędzy poszczególnymi grupami, oraz w pewnej mierze spojrzeć na ich życie codzienne i problemy, z którymi musieli się mierzyć, mimo tego, że jest to spojrzenie niepełne, ponieważ poznajemy ich dopiero w momencie, gdy musieli się z jakichś powodów stawić się przed sądem. Z punktu widzenia dziejów naszego miasta XV-wieczne księgi konsystorskie stanowią również cenne źródło informacji o kanonikach średzkich z racji erygowania w 1423 r. kapituły kolegiackiej, co pozwala nam odtworzyć dość dokładny spis jej pierwszych prałatów i kanoników[20].
W niniejszym artykule przedstawione zostaną zapiski znajdujące się w pierwszej z wymienionych serii, czyli AC. Należy w tym miejscu zaznaczyć, że poszczególne zapiski różnią się między sobą zarówno objętością (od jednej do dwóch linijek po pół strony rękopisu) jak i ilością informacji w nich zawartych, ponieważ zdarzają się wpisy obszernie mówiące o przedmiocie i stronach sporu oraz etapie procesu, a niekiedy są to bardzo lakoniczne wpisy mówiące tylko i wyłącznie o sprawie toczącej się pomiędzy jedną a drugą osobą, względnie o etapie procesu. Problemu nastręcza również fakt, że z powodu chronologicznego prowadzenia wpisów, poszczególne sprawy mogą być rozrzucone w ramach jednej księgi na kilkudziesięciu kartach. Należy zwrócić również uwagę na to, że ze względu na stan zachowania niektórych ksiąg (np. zalane fragmenty kart, wykruszenie brzegów, wydarcia, wyblakły atrament), trudności w odczycie charakteru pisma lub formularz, w jakim zapiska się pojawia, nie zawsze idzie dokładnie stwierdzić, jaki był przedmiot sprawy, kto był stroną, co w pewnych momentach wymusza dokonania głębszej analizy i interpretacji materiału.
Część źródłowa została zorganizowana w ten sposób, że poszczególne zapiski zostały ułożone w kolejności chronologiczno-rzeczowej w formie krótkich streszczeń (tzw. regestów) wraz z podaniem dat dziennych, a w przypadku odnotowania kilku zapisek dotyczących jednej sprawy podane zostaną ich dalsze lokalizacje w księgach. Uwzględniono zapiski, w których średzianie są zarówno którąkolwiek ze stron w sprawie, jak też występują np. w charakterze świadka danego etapu sprawy[21] czy też wystawcy dokumentu[22], bądź Środa pojawia się np. jako tło dla odnotowanej sprawy[23].
Użyte skróty:
gr – grosz
grz. – grzywna (jednostka monetarna równa przeważnie 48 groszom)
k.– karta
s.– syn
szl. – szlachetny (w odniesieniu do przedstawicieli szlachty)
śś. / św. – święci / święty/-a
wiard. – wiardunek (1/4 grzywny, czyli 12 groszy)
AC 1:
– k. 25 – Tomasz s. Bartłomieja ze Środy – notariusz, wystawca instrumentu notarialnego w sprawie między Mikołajem Baranem wikariuszem wieczystym poznańskim a Andrzejem kuśnierzem poznańskim (27 II 1404)
– k. 26, 37 – Klemens kupiec ze Środy przeciwko Janowi plebanowi z Panienki (27 II, 14 IV 1404)
– k. 28 – Marcin pleban z Siekierek przeciwko Handerlinowi[24] ze Środy (4 III 1404)
– k. 30a – Wojciech ze Środy diakon świadkiem publikacji pozwu w sprawie między opatem i konwentem lubińskim a plebanem z Koszut (15 IV 1404)
– k. 43a – szl. Mańko przeciwko Janowi Pacierzowi ze Środy dzierżawcy (12 V 1404)
– k. 44a – sprawa małżeńska między Elżbietą niewiastą i Jakubem ze Środy (16 V 1404)
– k. 44a2 – Paszko Litwin mieszczanin ze Środy przeciwko Mikołajowi plebanowi z Nietrzanowa – Paszko oskarżył plebana o uwiedzenie Machny dziewki (16 V 1404)
– k. 63 – Marcin ze Środy altarysta (14 VII 1404)
– k. 63 – Tomasz ze Środy wikariusz wieczysty [poznański] (14 VII 1404)
– k. 92, 96a – Piotr syn Jana z Poznania kleryk przeciwko Maciejowi Szelągowi (Schelang) – sprawa o bezprawne zajęcie roli, folwarku i sprzętu przez Szeląga po śmierci Jana ojca Piotra (3 I, 28 I 1405) – kontynuacja k. 99, 102 (tu Piotr pisany ze Środy), 103a, 105, 106 (4 II, 11 II, 18 II, 25 II, 27 II 1405)
– k. 93, 93a – Jan mieszczanin z Pyzdr przeciwko Franciszkowi ze Środy prezbiterowi (9 I, 12 I 1405)
– k. 105 – Mikołaj Andril (burmistrz), Mikołaj (wójt), Imgwar, Klemens, Oleczar, Wacław, Hampel i Ogorzałka, mieszczanie średzcy świadkami ze strony Piotra kleryka w sprawie z Maciejem Szelągiem (25 II 1405)
– k. 110a – Stefan dzierżawca kościelny i wójt średzki świadkami przy sprawie małżeńskiej (?) Katarzyny niewiasty i Niklosza (Mikołaja) z Pyzdr (?) (13 III 1405)
– k. 118a, 161a – Środa – pojawia się w kontekście sprawy między Adamem plebanem z Bagrowa a Dobiesławem i Przecławem dziedzicami w Bagrowie (16 IV 1405)
– k. 119a – Andrzej Knap mieszczanin średzki zeznał że jest winien Ludwikowi egzekutorowi testamentu 2 grz., które zobowiązał się spłacić w ratach na śś. Piotra i Pawła oraz św. Michała po 1 grz., za co ręczą Stefan ze Środy i Mikołaj (?) (27 IV 1405)
– k. 120 – Mikołaj wikariusz ze Środy świadkiem ze strony Adama plebana w Bagrowie w sprawie z Nibałkiem dziedzicem z Bagrowa (1 V 1405)
– k. 136 – Bartłomiej Rynek (Rynconis) pleban w Środzie i kanonik poznański przeciwko Stefanowi dzierżawcy – pleban oskarżył Stefana o bezprawną sprzedaż [dochodu z] dziesięciny z Babina wartości 6 grz. na własny użytek (20 VII 1405)
– k. 161a – bliżej nieokreślona sprawa związana ze Środą (uszkodzona karta) (9 VII 14??)
AC 2:
– k. 3 – Piotr z Górki został wezwany przed sąd przez dzierżawcę ze Środy (29 I 1406)
– k. 7v, 17 – sprawa między Maciejem plebanem z Winnejgóry a wójtem ze Środy (19 II, 26 III 1406)
– k. 7v – sprawa między Piotrem klerykiem a Szelągiem – wspomniani wójtowie, burmistrzowie i rajcy niewymienieni z imienia (19 II 1406)
– k. 12v – Jakub Bogno dał 2 grz. 3 gr Mikołajowi swojemu synowi klerykowi niższych święceń i krawcowi ze Środy (14 III 1406)
– k. 37 – NN mieszczanin ze Środy mianował Marcina prezbitera ze Środy swoim prokuratorem (24 VIII 1406)
– k. 37v – Środa – bliżej nieokreślona sprawa, uszkodzona karta (1 IX 1406)
– k. 39v – Mikołaj złotnik ze Środy mianował Mikołaja Maginkę swoim prokuratorem (23 IX 1406)
– k. 41v – Stefan dzierżawca ze Środy nie stawił się w sprawie przeciwko Mikołajowi dzwonnikowi ze Środy (?? X 1406)
– k. 64 – sprawa Dersława plebana z Pierzchna [k. Kórnika] przeciwko kmieciom w Runowie dotycząca pewnej zapłaty uczynionej nie chórowi kościoła w Środzie, lecz w Poznaniu (9 III 1407)
– k. 66, 67 – sprawa Michała Burcharda kleryka przeciwko Pawłowi i Mikołajowi Granczewiczom (?) i Grzegorzowi tkaczowi ze Środy (18 III, 11 IV 1407)
– k. 68v – sprawa między Albertem Zebensten a Agnieszką niewiastą ze Środy o 4 grz. z tytułu pewnej transakcji (29 IV 1407)
– k. 77v – Paweł mieszczanin z Kostrzyna dał Wojciechowi prezbiterowi z Kostrzyna 3,5 grz. przez ręce Pawła Litwina mieszczanina średzkiego (5 IX 1407)
– k. 90 – Jan ze Środy kleryk świadkiem przy przedłożeniu przywileju kościoła w Gozdowie (19 I 1408)
– k. 99v – Wyszko pleban z Solca mianował swoim prokuratorem Jana rektora szkoły poznańskiej w sprawie z wójtem ze Środy (26 IV 1408)
– k. 104, 109, 110, 114 – sprawa małżeńska – Paweł z Płaczek przeciwko Barbarze ze Środy (9 VI, 3 IX, 11 IX – jako córka wójta, 12 X 1408)
– k. 110v, 111, 112 – sprawa między Mikołajem Pleszewskim a Miczką (Niczko, Mikołaj) Prasołem ze Środy (17 IX, 19 IX, 26 IX 1408)
– k. 120v – sprawa między Janem ze Środy a plebanem z (?? – uszkodzona karta) (12 XII 1408)
– k. 124, 125v – sprawa między kościołem w Środzie a Adamem Bełczkiem Bernardzkim o 25 grz. (16 I, 30 I 1409)
– k. 128v – Bartłomiej (Bartek) Rynek pleban i kanonik jako świadek przy sprawie między Janem Pakoszem a Abrahamem Żydem (?? II 1409)
– k. 128v, 134 – sprawa między Bartłomiejem [Rynkiem] kanonikiem poznańskim a Klemensem z Kijewa i Strzeszek – zapowiedź ugody w Środzie pod wadium 10 grz. (?? II, 17 IV 1409)
– k. 141 – Jawor mieszczanin średzki; rola wójtowska w Środzie (28 VI 1409)
– k. 155 – Paweł kuśnierz obyw. poznański legował na ręce Macieja Lamchina, Mikołaja Kranca i Pawła Boblosza mieszczan średzkich 5 grz. 8 gr na fabrykę (utrzymanie) kościoła św. Marii Magdaleny w Poznaniu (11 XII 1409)
– k. 166, 166v, 167 – sprawa między Piotrem klerykiem z Roszkowa (Ruszkowa?) a [Piotrem] Magdalenką krawcem ze Środy – Piotr przywiódł dwóch świadków Wawrzyńca i Andrzeja z Roszkowa (21 IV, 5 V 1410)
– k. 180v – w sprawie między Mikołajem plebanem z Nietrzanowa a Piotrem wikariuszem ze Środy sędzia z zeznania Piotra zasądził zapłatę za wiatyk, psałterz i komunię św. (12 XII 1410)
– k. 180v, 183v – Mikołaj mieszczanin (krawiec) ze Środy przeciwko Mikołajowi plebanowi z Nietrzanowa – pleban zabrał od niego tarczę/płaszcz (? – clipetum) wartości 1 wiard. (12 XII 1410, 16 III 1411)
AC 3:
– k. 1 – sprawa patronatu kościoła w Milesnej [= Targowej] Górce – świadkiem w sprawie Marcin kaznodzieja ze Środy (12 II 1417)
– k. 1 – Marcin kaznodzieja ze Środy mianuje Tomasza prokuratorem w sprawie przeciwko Maciejowi klerykowi z Mącznik (12 II 1417) – kontynuacja k. 1v, 2, 4v (wzmianka o przedmiocie sprawy – srebrny pas), 12 (Maciej zeznał, że zabrał z szafy Marcina kaznodziei srebrny pas i 12 grz., z których to prezbiter Marcin brat sołtysa z Mącznik wziął 7 grz. i pas srebrny, który sprzedał we Wrocławiu), 13 (Marcin prezbiter zeznał, że zastawił pas we Wrocławiu za 6 grz. i zobowiązał się do zwrotu przedmiotu lub równowartości pieniężnej; kleryk Maciej to bratanek (? – nepos) Marcina prezbitera; Marcin [prezbiter?!] wylicza poniesione straty i koszty procesu: 18 grz. za pas, 12 grz. pieniędzy, 1 wiard. 4 gr [kosztów procesu?]; ponadto prosi o zwrot przez swojego brata Stanisława sołtysa w Mącznikach 10 grz., za co ma ręczyć Mikołaj brat Marcina i Stanisława również sołtys w Mącznikach; Marcinowi kaznodziei ma zaś zapłacić 4 grz. na św. Michała [29 IX], 1 grz. na Boże Narodzenie i resztę na św. Wojciecha [23 IV], co ma uczynić pod karą ekskomuniki na ręce kaznodziei lub Bartłomieja Rynka) (26 II, 3 III, 19 III, 8 VII, 20 VII 1417)
– k. 14 – Marcin wikariusz ze Środy świadkiem sprawy między Siedleniem plebanem w Kicinie a Januszem plebanem w Murzynowie o dziesięcinę z Kopaszyc (2 VIII 1417)
– k. 15v – Marcin prezbiter świadkiem sprawy między Piotrem plebanem w Radzimiu a Mościcem (?) kasztelanem poznańskim (11 VIII 1417)
– k. 31v – przeor dominikanów w Środzie w sprawie z Mikołajem Peszlem obyw. poznańskim (8 IV 1418)
– k. 31v – sprawa przeora ze Środy z Piotrem zw. Szpot ze Środy; Szpot ustanawia prokuratorem Mikołaja Maginkę (8 IV 1418)
– k. 34 – klasztor i konwent w Środzie – sprawa z witrykami kościoła w Środzie (13 V 1418)
– k. 35 – Marcin prezbiter z Mącznik zobowiązał się do zgody z Hanką żoną Jana Karnego mieszczanina średzkiego w sprawie o pas i pieniądze (27 V 1418)
– k. 37 – Marcin prezbiter z Mącznik złożył u oficjała poznańskiego 2 grz. 8 gr, a jego brat Stanisław sołtys z Mącznik zobowiązał się złożyć w ciągu 8 dni 5 grz. (kontynuacja sprawy z Marcinem kaznodzieją – spłata zobowiązań) (7 VII 1418)
– k. 38v – Mikołaj syn Mirosława ze Środy kleryk jako świadek sprawy Słupka kanonika poznańskiego i plebana w Szamotułach z kolegium wikariuszy wieczystych w Poznaniu (12 VIII 1418)
– k. 39 – przeor i konwent dominikanów w sprawie przeciwko dziedzicom w Starkówcu (26 VIII 1418)
– k. 40v – Daczko prokurator Wincentego dziekana gnieźnieńskiego i wikariusza in spiritualibus[25] poznańskiego skarżył się przeciwko Stanisławowi rzeźnikowi ze Środy o 1 grz. pieniędzy danych dwa lata wcześniej (9 IX 1418)
– k. 49 – Marcin altarysta ze Środy świadkiem sprawy między Janem plebanem z Siedlemina a Katarzyną kuśnierką o 1 grz. 42 gr (16 I 1419)
– k. 49 – Marcin altarysta ze Środy w sprawie z Anną żoną Karnego ze Środy (16 I 1419)
– k. 49 – Marcin altarysta ze Środy w sprawie z Marcinem dzierżawcą w Pobiedziskach (16 I 1419)
– k. 67 – droga z Poznania do Środy przez Tulce – wymieniona w dokumencie dotyczącym działów wsi Tulce pomiędzy Mirosławem, Mikołajem i Dobieszką dziedzicami w Tulcach (22 III 1412 – dokument oblatowany do ksiąg w 1419)
– k. 88v – Piotr mieszczanin ze Środy złożył Mikołajowi plebanowi z Brodnicy przez ręce szl. Jarosława z Bieganowa, Przybysława z Płaczek (de Plackowicze) i Wojciecha kmiecia z Mądrych (?) jako poręczycieli plebana 12 grz., które przyjął od właściwego dłużnika Mikołaja Sławiącego (Slawyaczy) rządcy biskupiego w Solcu (31 I 1421)
AC 3a:
– k. 1 – Mikołaj Goźdź ze Środy skarży się na swoje stawiennictwo z powództwa Mikołaja kowala (? – faber) kleryka z Gniezna, który nie stawił się w sądzie (X 1417)
AC 4:
– k. 7v – Katarzyna niewiasta ze Środy mianowała swoim prokuratorem mgr Krzysztofa (4 III 1420)
– k. 15 – Maciej zw. Biret mieszczanin ze Środy w sprawie z Maciejem Chłapowskim kanonikiem poznańskim (16 VI 1419)
– k. 25, 62 – Anna niewiasta ze Środy w sprawie z Marcinem kaznodzieją ze Środy (10 VII, 29 XI 1419)
– k. 27v – Maciej ze Środy w sprawie małżeńskiej z Wojciechą ze Słupi – Maciej zeznał, że zawarł z nią małżeństwo w obliczu Kościoła, lecz nie chciała z nim mieszkać i od niego odeszła, na co Wojciecha zeznała, że Maciej miał już żonę i nie chciała żyć z nim w cudzołóstwie (25 VIII 1419)
– k. 30v, 35v, 76, 79, 82v – Anna wdowa po burmistrzu w Środzie w sprawie przeciwko Janowi Pacierzowi prepozytowi kościoła Św. Ducha pod Środą (1 IX, 15 IX 1419, 21 II 1420, 28 II, 6 III 1420)
– k. 43v – szl. Michał z Babina zeznał, że jest winien witrykom kościoła w Środzie 1 grz. płatne na Mięsopusty (9 X 1419)
– k. 45v, 105 – Bartłomiej pleban w Środzie i kanonik poznański – sędzia konsystorza poznańskiego (16 X 1419, 31 V 1420)
– k. 48 – Mikołaj Prasoł (Prassol) ze Środy skarżył się na stawiennictwo z powództwa Macieja dawnego wikariusza w Gułtowach, który nie stawił się w sądzie, i poprosił o zwolnienie z dalszych czynności i zwrot poniesionych kosztów (23 X 1419)
– k. 48v – sprawa małżeńska między Janem ze Środy a Stachną niewiastą z Chodzieży – Jan wniósł o stwierdzenie nieważności małżeństwa, gdyż został zmuszony do zawarcia małżeństwa i stwierdził, że nigdy nie dał jej wiary małżeńskiej, lecz obiecał to w związku z obawą przed przyjaciółmi i krewnymi Stachny i zaraz od niej odszedł, aby nie pozostawać z nią jako obcą osobą; prokuratorem Stachny jest Maciej Biret mieszczanin ze Środy, który zeznał, że Jan miał często wysyłać swatów z prośbą o rękę Stachny, a także z nią sypiać, efektem czego spłodził z nią dziecko, wobec czego Maciej wraz z innymi krewnymi przymusił Jana prawem miejskim do dopełnienia małżeństwa w kościele – kontynuacja k. 52v, 54v, 55, 60, 63v (25 X, 3 XI, 8 XI, 10 XI 1419, 22 XI, 4 XII 1419)[26]
– k. 61, 69 – przeor dominikanów w Środzie w sprawie z szl. Czeczeradem [Chwałkowskim] (27 XI, 15 XII 1419)
– k. 63 – Andrzej Kiełcz ze Środy skarżył się na stawiennictwo z powództwa Marcina dzierżawcy z Pobiedzisk (1 XII 1419)
– k. 64, 71, 76, 79, 82, 85v, 89, 101, 103v – Mikołaj kaznodzieja ze Środy w sprawie z szl. Wojciechem Brodowskim o fundację ołtarza (4 XII 1419, 10 I, 21 II, 28 II, 6 III, 11 III, 20 III, 17 V, 21 V 1420)
– k. 88 – Maciej Biret mieszczanin w Środzie zeznał, że jest winien Wawrzyńcowi niegdyś kościelnemu w Lusowie 1 grz. płatną na Wielkanoc (18 III 1420)
– k. 93 – Marcin wikariusz w Środzie skarżył się na stawiennictwo z powództwa Mikołaja prezbitera w Środzie (29 III 1420)
– k. 100v – Mikołaj Anderlini ze Środy wikariusz wieczysty poznański świadkiem sprawy między Szymona z Kaczkowa kanonika poznańskiego przeciwko szl. Mikołajowi i Janowi braciom dziedzicom w Tarnowie (15 V 1420)
– k. 101 – sprawa między Mikołajem klerykiem z Telank (? – może Trląg?) a Mikołajem mnichem ze Środy – kleryk skarżył się, że na czas egzaminów mieszkał w klasztorze wraz z mnichem i że podobnie jak inni miał prawo do zboża, wełny i sera i otrzymał równą część, jednak Mikołaj mnich odmawia wydania tej części o wartości 1 grz., wobec czego kleryk wnosi o przymuszenie mnicha do wydania tej części, zaś Łukasz przeor prosi o uwolnienie mnicha od zarzutów (17 V 1420)
– k. 102 – Jan ze Środy dzwonnik katedralny poznański kleryk świadkiem skargi uczynionej przez Bartłomieja kanonika i Mikołaja Maginkę wikariusza katedry poznańskiej na Bogusława prepozyta kościoła Św. Ducha na przedmieściu poznańskim o spalenie dokumentu zawierającego karę ekskomuniki dla Jana Gruczy (18 V 1420)
– k. 102v – Mikołaj Anderlini ze Środy wikariusz wieczysty poznański świadkiem sprawy między Stanisławem Zielonym z Giecza a Stanisławem wikariuszem w Gieczu o pobicie Zielonego przez przyjaciół wikariusza zw. Grzybowskimi (19 V 1420)
– k. 107v – Mikołaj Anderlini ze Środy wikariusz wieczysty poznański świadkiem sprawy między Stanisławem klerykiem z Popowa a Wojtkiem obyw. poznańskim (5 VI 1420)
– k. 121 – sprawa między Przecławem plebanem w Nietrzanowie a Popielem (Cinnerus) prezbiterem i Borkiem klerykiem ze Środy – kontynuacja: k. 131v, 137v, 147v (Popiel występuje dalej jako Mikołaj, Borek zaś jako Jakub) (26 VI, 10 VII, 26 VIII, 6 IX 1420)
– k. 128 – Mikołaj dominikanin ze Środy świadkiem ustanowienia przez Mikołaja rektora szkoły w Pyzdrach swojego prokuratora Michała z Szydłowa rektora szkoły katedralnej poznańskiej (5 VII 1420)
– k. 161v – Wojciech dziedzic w Brodowie zeznał, że winien wyznaczyć 6 grz. z czynszem na erygowanie ołtarza w Środzie (3 X 1420)
– k. 163 – Wojciech ze Środy mianowany prokuratorem przez Stanisława de Slanschkowo (6 X 1420)
– k. 168v, 174v – sprawa między Mikołajem z Gniewu/Gniewkowa(?) a Stanisławem ze Środy zamieszkałym u Bartłomieja [Rynka] kanonika poznańskiego (11 X, 18 X 1420)
AC 5:
– k. 20v, 29v, 67v, 68v – Jerzy prezbiter – sprawa z Mikołajem kantorem w kościele in Summo w Poznaniu (29 I, 12 II, 18 IV 1421)
– k. 40v – jako świadek: Paweł ze Środy kleryk diecezji poznańskiej (25 II 1421)
– k. 49 – Bartłomiej ze Środy duchowny (Rynek?) – sprawa z rajcami średzkimi: Mikołajem Pachotą, Janem i Glambinem (Glambyn) (6 III 1421)
– k. 62v – Łukasz przeor dominikanów ustanawia prokuratora w sprawach przed oficjałem poznańskim (9 IV 1421)
– k. 65, 72v, 74 – sprawa między Piotrem plebanem z Kiszewa a przeorem konwentu dominikanów w Środzie (17 IV, 2 V, 5 V 1421)
– k. 70 – Paweł altarysta średzki – sprawa z wikariuszem katedralnym poznańskim (22 IV 1421)
– k. 77 – Bartek (Bartłomiej Rynek) – sprawa z burmistrzem Stanisławem i wójtem Święchem (Swanchonis advocati) (14 V 1421)
– k. 83 – jako świadek: Paweł Luciani (syn Lucjana / Łukasza ?) (28 V 1421)
– k. 83v – wójt Święch, Piotr Pacierz i Stanisław Bakałarz ustanawiają prokuratora w swoich sprawach (28 V 1421)
– k. 86v – pobożna (honesta Christo devota) Święchna ze Środy córka Jana, obecnie [mieszkająca] w Poznaniu, ustanawia prokuratora w swoich sprawach (4 VI 1421)
– k. 86v, 91v – odroczenie terminu w sprawie między Święchną a Pawłem szewcem ze Środy na 8 dni (4 VI 1421) – vadium (?) w sprawie w wys. 4 grz. (11 VI 1421)
– k. 87v, 90v, 91v – przedłożenie racji przez jedną ze stron w sporze między Bartłomiejem [Rynkiem] a wójtem średzkim (kontynuacja sprawy z burm. Stanisławem i wójtem Święchem) (4 VI 1421) – kontynuacja sprawy (wzmianka o arbitrażu bp krakowskiego i poznańskiego) (9 VI, 11 VI 1421)
– k. 95 – zapowiedź ugody między Bartłomiejem Rynkiem a burmistrzem i wójtem Środy w sprawie o sołectwo i grunty we wsi Topola (18 VI 1421)
– k. 101v – gwardian z Obornik zobowiązuje się do zapłaty 3 grz. Hanucie ze Środy (4 VII 1421)
– k. 115v – Paszko rzeźnik ze Środy skarży się na pozwanie go przez Franciszka altarystę średzkiego (22 IX 1421)
– k. 120v – Mikołaj Cinneri (Popiel) prezbiter ze Środy zobowiązuje się do zapłaty 6 grz. Przecławowi plebanowi z Nietrzanowa (29 IX 1421)
– k. 121 – seria zobowiązań różnych osób do spłaty należności Bartłomiejowi Rynkowi – wśród dłużników pojawia się Biret (Bireth) mieszczanin średzki (1 X 1421)
– k. 123 – Mikołaj Lantman kanonik poznański zobowiązuje się do zapłaty 10 flor. Bartłomiejowi Rynkowi (4 X 1421)
– k. 141v – sprawa między Anną wdową po burmistrzu średzkim a Broniszem ze Słupi (Bronissius de Slup) – pozew o 5 grz. z tytułu poręczenia uczynionego przez Bronisza względem Mrowińskiego (zapewne jakiegoś dłużnika) (13 XI 1421)
– k. 150 – sprawa między wójtem średzkim (imię nieczytelne z powodu wyblakłego atramentu) ze Stanisławem dzierżawcą kościelnym z Nietrzanowa (10 XII 1421)
AC 6:
– k. 12 – Jakub Wola rektor szkoły w Środzie skarżył się przeciwko Andrzejowi Woli śpiewakowi ze Środy o to, że pisał i rozpowszechniał w Środzie fałszywe listy i dokumenty o królu i królowej Polski na Śląsk (17 III 1423)
– k. 23 – gwardian ze Środy poprosił Stanisława i Katarzynę małżonków z przedmieścia pod Środą o zwrot 3 grz. za świnie, kury, koguty i wyposażenie zabrane z folwarku gwardiana w Środzie (20 IV 1423)
– k. 49v – pleban z Cerekwicy przeciwko Annie mieszczance ze Środy (30 VI 1423)
– k. 49v – Anna mieszczanka ze Środy przeciwko Furmanowi (30 VI 1423)
– k. 52 – Mikołaj przeor klasztoru dominikanów w Środzie imieniem konwentu a w szczególności brata Stanisława skarżył się przeciwko Mikołajowi Wąszewce mieszczaninowi w Środzie o pożyczone 19 gr i szkatułkę (cutello) z zawartością, prosząc o ich zwrot (5 VII 1423)
– k. 55v – pleban z Cerekwicy przeciwko Annie ze Środy (7 VII 1423)
– k. 82 – sprawa między przeorem konwentu w Środzie a Andrzejem Blumem mieszczaninem i Anną burmistrzową ze Środy (13 IX 1423)
– k. 82v – sprawa między mansjonarzami wieczystymi kościoła w Środzie przeciwko Janowi młynarzowi ze Środy – Klemens imieniem mansjonarzy poprosił o spłatę 5 grz. legowanych mansjonarzom testamentem przez zm. Katarzynę żonę Jana (13 IX 1423)
– k. 84 – sprawa między przeorem ze Środy a Andrzejem tkaczem ze Środy (22 IX 1423)
– k. 84v – sprawa małżeńska między Małgorzatą ze Śremu a Jakubem pisarzem ze Środy (22 IX 1423)
– k. 87v – Jerzy wikariusz ze Środy przeciwko Mikołajowi Chomęckiemu i Wodakowi z Dąbrówki – wyznaczenie terminu na następny tydzień (1 X 1423)
– k. 90v – Anna niegdyś burmistrzowa w Środzie na mocy testamentu wyznaczyła Bartłomiejowi kanonikowi poznańskiemu i plebanowi w Środzie 60 grz. średnich groszy uzyskanych na Mikołaju Fleyscher mieszczaninie w Kościanie, które zapisała na pożytek plebana i kościoła (6 X 1423)
– k. 91 – wikariusze w Środzie w sprawie z Wincentym zw. Furmanem dziedzicem w Mchach mają wyznaczony termin ugody na dzień św. Marcina (6 X 1423)
– k. 97 – sprawa między wikariuszami w Środzie a nob. Wojciechem z Brodowa (20 X 1423)
– k. 98v – przeor ze Środy poprosił Wita chłopa z Orkowa o zwrot wołu wartości 1 kopy legowanego testamentem przez zm. Tomasza z Czmonia i danego na przechowanie temuż Witowi; poprosił również o zwrot 1 wiard. za psalmy i 9 gr za wigilie za duszę Tomasza (20 X 1423)
– k. 100 – w sprawie małżeńskiej Katarzyny ze Środy Marcin zagrodnik ze Św. Wojciecha pod Poznaniem zeznał, że Stanisław Kończakowicz z Taniborza stryj został zabity w miasteczku Opalenicy około Zielonych Świątek przez braci rodzonych swojej żony i poprosił o zgodę, by Katarzyna mogła zawrzeć związek małżeński (23 X 1423)
– k. 104 – Jerzy wikariusz w Środzie przeciwko nob. Stanisławowi Słapowi, Mikołajowi i Włodakowi (29 X 1423)
– k. 106v, 110, 110v, 126v – wikariusze w Środzie przeciwko Brodowskiemu (3 XI, 10 XI, 12 XI, 16 XII 1423)
– k. 110v – Piotr wikariusz w Mącznikach stawił się na prośbę przeora i konwentu w Środzie, jednak z powodu ich niestawiennictwa poprosił o zwolnienie z dalszych czynności (10 XI 1423)
– k. 120 – Jerzy mansjonarz w Środzie imieniem swoim i Stanisława współmansjonarza (conmansionarius) zobowiązał się zeznać w sprawie 9 grz. Anny Weisowej z Poznania legowanych mu testamentem(3 XII 1423)
– k. 128v – Maciej syn Januty kleryk ze Środy poprosił Marcina krawca z Brodnicy o zwrot 2 grz. za sukno kupione u ojca tegoż kleryka i legowanych klerykowi testamentem; ponadto poprosił o zwrot 1 grz. za dom w Śremie kupiony od Januty, czemu Marcin zaprzeczył (20 XII 1423)
AC 7:
– k. 80, 85v – Jan [syn Marcina] kleryk ze Środy przeciwko Janowi z Książa (10 V, 17 V 1424)
– k. 82v, 83 – Jerzy mansjonarz ze Środy i Marcin notariusz oficjała przeciwko szl. Maciejowi Godzieszewskiemu (12 V, 13 V, 15 V 1424) – k. 129v – sprawa odesłana do sądu świeckiego (20 VII 1424 – zmianka o kościele średzkim jako kolegiacie: …causa Georgii mansionarii ecclesie collegiate in Srzoda…)
– k. 87v – szl. Wojciech Brodowski zeznał, że sprzedał na wyderkaf Janowi prepozytowi Św. Ducha pod Środą 4 grz. czynszu rocznego na wsi Brodowo płatnego na Boże Narodzenie za 12 grz. (19 V 1424)
– k. 96, 99, 105, 105v, 109v, 116v – Jerzy mansjonarz ze Środy przeciwko Marcinowi Kramarzowi z Nochowa (30 V, 9 VI, 19 VI, 21 VI, 28 VI, 5 VII 1424) – k. 123 – Stadnik prokurator Marcina przedłożył cztery dokumenty w obronie Marcina (2 miasta Poznania i 2 mieszczan ze Śremu) prosząc Klemensa prokuratora Jerzego o przedłożenie dokumentów miasta Poznania (12 VII 1424); k. 139v, 142v, 147v, 155, 157, 164v, 174 (28 VIII, 30 VIII, 6 IX, 20 IX, 22 IX, 10 X, 18 X 1424)
– k. 104v – Jerzy mansjonarz ze Środy przeciwko szl. Godzieszewskiemu (19 VI 1424) – k. 120 – sprawa odesłana do rozpatrzenia przez biskupa (10 VII 1424)
– k. 114 – Bartłomiej Rynek przeciwko Godkowi rybakowi z Piasków [pod Poznaniem] (3 VII 1424)
– k. 118 – Mikołaj prezbiter ze Środy przeciwko Stanisławowi pisarzowi miasta Środa – Mikołaj prosi o zapłatę 1 grz. z tytułu pełnienia służby na urzędzie w zastępstwie Stanisława (7 VII 1424)
– k. 120 – Maciej syn Hanuty ze Środy kleryk przeciwko Wincentemu krawcowi ze Środy – kleryk skarży się przeciwko krawcowi o 3 grz., które krawiec jest winien ojcu kleryka z tytułu pożyczki; nadto prosi o 10 grz. z tytułu świń zakupionych przez krawca u ojca kleryka, które to należności zostały scedowane przez ojca na kleryka (10 VII 1424) – k. 137v – Wincenty zobowiązał się do zapłaty 7 grz. na dzień św. Wojciecha, zaś co do pozostałych 6 grz. przedłoży kwity właściwej sumy [należnej] Maciejowi (25 VIII 1424)
– k. 134 – sprawa Bartłomieja Rynka z mansjonarzami ze Środy (11 VIII 1424)
– k. 136 – Maciej Golanka mieszczanin ze Środy zeznał, że jest winien 3 grz. Wojciechowi plebanowi w Mącznikach za zakupione zboże, które zobowiązał się spłacić w ratach: 1 grz. w ciągu 8 dni i 2 grz. w ciągu kolejnych 3 tygodni oraz 3 gr za fatygę (25 VIII 1424)
– k. 141 – sprawa burmistrza, rajców i miasta Środy z Pawłem Gloriosi altarystą średzkim – Hanuta rajca imieniem burmistrza i rajców poprosił o dokument burmistrza i rajców w sprawie czynszu 5 grz. zapisanego altaryście za 40 grz., który to czynsz został przeniesiony na Jana Głowacza i jego dobra dziedziczne wsi Namysłki i odtąd ma być płacony przez Głowacza i mieszkańców wsi Namysłki (28 VIII 1424); k. 152v – Raciąż prokurator przedłożył swoje pełnomocnictwo z pieczęcią miasta Środy (14 IX 1424); k. 155v, 159, 174 (20 IX, 25 IX, 18 X 1424)
– k. 168 – Mikołaj Falkenhan prosi Karnego ze Środy o zapłatę 1 grz. należności za czynsz roczny (11 X 1424)
– k. 187v – Wojciech ze Środy w sprawie z Michałem Papugą (3 XI 1424); k. 193 – ugoda między stronami; Papuga zobowiązał się zapłacić Wojciechowi ½ grz. w dwóch ratach po 1 wiard. w dwa tygodnie po św. Marcinie i na Objawienie Pańskie (8 XI 1424)
– k. 193, 199v – Bartłomiej Rynek kanonik poznański w sprawie z Pawłem Gloriosi (8 XI, 15 XI 1424)
– k. 236 – Maciej Golanka zeznał, że jest winien 8 grz. Marcinowi Sikorce plebanowi w Krerowie za zakupione od niego zboże, które zobowiązał się spłacić w dwóch ratach: 5 grz. na Niedzielę Palmową i 3 grz. po Narodzinach św. Jana Chrzciciela (29 XII 1424)
AC 8:
– k. 54 – Paweł Gloriosi altarysta w Środzie imieniem swoim i mansjonarzy prosił wikariusza in spiritualibus[27] o monit dla Bartłomieja prepozyta średzkiego w sprawie nieobecności w Środzie (21 II 1425)
– k. 85v – Bartłomiej dzierżawca kościelny z Nietrzanowa w sprawie z Andrzejem i Wojciechem Zydlami ze Środy – prokurator dzierżawcy poprosił o spłatę 3 grz., które miały zostać zapłacone na Mięsopusty, na co jeden zeznał, że zapłacił już 1 kopę (23 III 1425)
– k. 94v – sprawa Franciszka plebana w Cerekwicy z Pawłem Gloriosi – Klemens prokurator Pawła ustanowił ewiktorem[28] Piotra Szydłę, który stwierdził zakup książki od Stanisława prezbitera ze Środy za 20 gr (30 III 1425)
– k. 113v – Andrzej Poniecki kleryk z Poznania przeciwko Hanucie ze Środy (2 V 1425)
– k. 125v – sprawa mieszczan ze Środy z Mikołajem wikariuszem w Wielowsi (14 V 1425)
– k. 132 – Małgorzata żona Jakuba z Poznania legowała testamentem 12 grz. przeorowi i konwentowi, a w szczególności bratu Marcinowi ze Środy diakonowi i profesowi klasztoru dominikanów w Środzie i darowała je przez ręce Macieja Kujawki ze Środy, którą to sumę uzyskała na sołectwie w Trzebisławkach (22 V 1425)
– k. 134 – sprawa między Święchną niewiastą z przedmieścia w Środzie (ante Srzoda) a Mikołajem Sasznym z Olszyc – Święchna poprosiła Mikołaja o ślub, ponieważ przed ubiegłymi Mięsopustami w kościele u Jana Głowacza w Graboszewie Mikołaj obiecał wziąć ją za żonę i być z nią do końca życia, po czym po daniu wiary (post fidem datis) doszło do konsumpcji związku, a następnie po zeszłej Wielkanocy w domu Marka w Środzie ponownie dał jej wiarę, że weźmie ją za żonę, na co jednak Saszny zaprzeczył i wszczęto sprawę (24 V 1425)
– k. 135v – Jan Pawo złotnik, Hanus Libischok złotnik, Mikołaj Roschminthal łuczarz i Mikołaj Kolminer paśnik obyw. poznańscy zobowiązali się do zapłaty 15 grz. i 7 gr oraz 1 kopy średnich groszy Bartłomiejowi Rynkowi kanonikowi poznańskiemu i prepozytowi średzkiemu, które zobowiązali się spłacić w czterech ratach płatnych na Suche Dni[29]: przed św. Michałem, przed Bożym Narodzeniem, po Popielcu i po Zesłaniu Ducha Świętego, dając w zastaw 2 grzywny srebra, zaś jeśliby Bartłomiej zmarł, pieniądze mają oddać Janowi synowi Erazma Naramowskiego brata tegoż Bartłomieja (25 V 1425)
– k. 137 – sprawa między przeorem, konwentem św. Dominika w Środzie i brata Marcina diakona i profesa przeciwko Maciejowi Kujawce ze Śremu o wypłatę 12 grz. legowanych bratu Marcinowi testamentem przez Małgorzatę żonę Jakuba z Poznania (25 V 1425); k. 145, 145av – pierwotnie ogłoszono niestawiennictwo Macieja, a gdy ten stawił się w sądzie zeznał, że 7 grz. uzyskanych na sołectwie przed 12 laty na sądzie [= roku ziemskim] w Bninie zostało przejęte przez Wyszkę jako bliższego w dziedziczeniu (8 VI 1425); k. 154v, 163v, 168 (18 VI, 27 VI, 4 VII 1425)
– k. 138v – Andrzej piekarz ze Środy zeznał, że jest winien Bartłomiejowi dzierżawcy w Nietrzanowie 5 grz. za zakupione zboże, które zobowiązał się spłacić w dwóch ratach: 3 grz. na św. Jana Chrzciciela i 2 grz. na św. Marcina (1 VI 1425)
– k. 138v – Wojciech Zydel ze Środy zeznał, że jest winien Bartłomiejowi dzierżawcy w Nietrzanowie 9 wiard. za zakupione zboże, które zobowiązał się spłacić w dwóch równych ratach po 1 grz. 6 gr na św. Jana Chrzciciela i św. Marcina (1 VI 1425)
– k. 170v – sprawa Alberta Sebensteyna mieszczanina ze Środy przeciwko Bartkowi [= Bartłomiejowi Rynkowi] kanonikowi poznańskiemu – Albert poprosił o zwrot 30 grz. (15 grz. średnich groszy i 15 grz. monety bieżącej) za dom w rynku miasta Środa stojący między domami Piotra Mądrego i Koczupary mieszczan zakupiony przez Bartłomieja od Alberta (4 VII 1425)
– k. 179 – Maciej ze Środy stawił się przed sądem na wezwanie Mikołaja dzierżawcy kościoła w Śremie i prosi o zwolnienie z dalszej części sprawy (11 VII 1425)
– k. 205v – Jerzy kanonik średzki przeciwko Marcinowi Kramarzowi z Nochowa (17 IX 1425)
– k. 219 – Jan wikariusz u Św. Ducha przed Środą przeciwko Stanisławowi kanonikowi czyli mansjonarzowi ze Środy (18 X 1425)
– k. 219v – Tomasz kleryk ze Środy przeciwko Pawłowi dzierżawcy kościoła z Kaźmierza (19 X 1425)
– k. 224 – Stefan i Maciej witrycy kościoła w Środzie przeciwko młynarzowi z Topoli (24 X 1425)
– k. 228 – Jan prezbiter ze Środy przeciwko Stanisławowi mansjonarzowi ze Środy (29 X 1425)
– k. 238v – Jan prepozyt Św. Ducha w Środzie przeciwko Stanisławowi Lisowi mansjonarzowi ze Środy (12 XI 1425)
– k. 239v – Jakub, Wojciech i Mikołaj ze Środy przeciwko plebanowi w Wielowsi (12 XI 1425)
– k. 249 – Jakub, Wojciech i Mikołaj mieszczanie ze Środy przeciwko Andrzejowi plebanowi i Witowi wikariuszowi w Wielowsi (26 XI 1425)
– k. 261 – Andrzej i Wojciech Zydel (Zidel) piekarze ze Środy przeciwko Bartłomiejowi dzierżawcy kościelnemu w Gieczu (10 XII 1425)
– k. 261 – Jan wikariusz Św. Ducha przed Środą przeciwko Stanisławowi mansjonarzowi (10 XII 1425)
– k. 264v – Mikołaj Prasoł ze Środy przeciwko Stanisławowi klerykowi ze Śremu – Mikołaj przyprowadził do sądu dwóch świadków (13 XII 1425)
Źródła rękopiśmienne i wydane drukiem:
Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu – Acta causarum consistorii Posnaniensis (sygn. AC 1-8).
Archiwum Diecezjalne we Włocławku – Akta konsystorza foralnego kaliskiego (sygn. Kons. Kal. 10, 11, 13).
Acta capitulorum nec non iudiciorum ecclesiasticorum selecta, wyd. B. Ulanowski, t. 2, Kraków 1902.
Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. 2, Poznań 1878.
Opracowania:
Aleksandrowicz M., Rył J., Zientarski W., Archiwum Archidiecezjalne w Gnieźnie, w: Dzieje Poznania i województwa poznańskiego (w granicach z 1974 r.). Informator o materiałach archiwalnych, t. 2, red. Cz. Skopowski, Warszawa 1982, s. 85-235.
Banaszak M., Lenort F., Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu, w: Dzieje Poznania i województwa poznańskiego (w granicach z 1974 r.). Informator o materiałach archiwalnych, t. 2, s.
Biniaś-Szkopek M., Małżonkowie przed sądem biskupiego oficjała poznańskiego w pierwszej ćwierci XV wieku, Poznań 2019.
Drobig B., Geschichte der Stadt Schroda, Środa 1904.
Dzieje Środy Wielkopolskiej i jej regionu, t. 1-3, red. S. Nawrocki, Środa Wlkp. 1990.
Gąsiorowski A., Skierska I., Średniowieczni oficjałowie gnieźnieńscy, „Roczniki Historyczne”, t. 61 (1995), s. 37-86.
Gomolec L., Opis historyczno-geograficzny miasta Środa, Środa Wlkp. 1987.
Gomolec L., Ziemia średzka, Środa 1935.
Kozak A., Łukaszewski J., Osieczna i jej mieszkańcy w świetle najstarszych ksiąg konsystorza poznańskiego (1404-1425), „Rocznik Leszczyński”, t. 15 (2015), s. 53-67.
Kozierowski S., Szematyzm historyczny ustrojów parafialnych dzisiejszej archidiecezji poznańskiej, Poznań 1935.
Królak A., Kościoły średzkie do XVIII wieku, Środa 1935.
Łukaszewicz J., Krótki opis historyczny kościołów parochialnych, kościółków, kaplic, klasztorów, szkółek parochialnych, szpitali i innych zakładów dobroczynnych w dawnej diecezyi poznańskiej, t. 1, Poznań 1858.
Nowacki J., Dzieje archidiecezji poznańskiej, t. 2: Archidiecezja poznańska w granicach historycznych i jej ustrój, Poznań 1964.
Skierska I., Późnośredniowieczny konsystorz poznański, [w:] Ostrów Tumski – kolebka Poznania. Materiały z sesji naukowej. Poznań, 4 listopada 2003 roku, red. L. Wilczyński, Poznań 2004, s. 79-135.
Vetulani A., Początki oficjalatu biskupiego w Polsce, „Nova Polonia Sacra” 1939, t. 3, s. 1-56.
[1] Artykuł został oparty o materiał zgromadzony w trakcie kwerend dla Muzeum Ziemi Średzkiej „Dwór w Koszutach” w ramach Pracowni Naukowej Muzeum Środy. Analogicznej próby opracowania dotyczącego mieszkańców Osiecznej w 1 ćwierci XV w. podjęli się A. Kozak i J. Łukaszewski (Osieczna i jej mieszkańcy w świetle najstarszych ksiąg konsystorza poznańskiego (1404-1425), „Rocznik Leszczyński”, t. 15 (2015), s. 53-67).
[2] J. Łukaszewicz, Krótki opis historyczny kościołów parochialnych, kościółków, kaplic, klasztorów, szkółek parochialnych, szpitali i innych zakładów dobroczynnych w dawnej diecezyi poznańskiej, t. 1, Poznań 1858, s. 315-320; A. Królak, Kościoły średzkie do XVIII wieku, Środa 1935; S. Kozierowski, Szematyzm historyczny ustrojów parafialnych dzisiejszej archidiecezji poznańskiej, Poznań 1935, s. 409-412.
[3] J. Nowacki, Dzieje archidiecezji poznańskiej, t. 2: Archidiecezja poznańska w granicach historycznych i jej ustrój, Poznań 1964.
[4] B. Drobig, Geschichte der Stadt Schroda, Środa 1904 (opracowanie przetłumaczył na j. polski K. Krawiarz w nr 66 i 67 ŚKK).
[5] L. Gomolec, Ziemia średzka, Środa 1935; tenże, Opis historyczno-geograficzny miasta Środa, Środa Wlkp. 1987.
[6] Dzieje Środy Wielkopolskiej i jej regionu, t. 1-3, red. S. Nawrocki, Środa Wlkp. 1990.
[7] I. Skierska, Późnośredniowieczny konsystorz poznański, [w:] Ostrów Tumski – kolebka Poznania. Materiały z sesji naukowej. Poznań, 4 listopada 2003 roku, red. L. Wilczyński, Poznań 2004, s. 79.
[8] A. Vetulani, Początki oficjalatu biskupiego w Polsce, „Nova Polonia Sacra” 1939, t. 3, s. 1, 6.
[9] M. Aleksandrowicz, J. Rył, W. Zientarski, Archiwum Archidiecezjalne w Gnieźnie, w: Dzieje Poznania i województwa poznańskiego (w granicach z 1974 r.). Informator o materiałach archiwalnych, t. 2, red. Cz. Skopowski, Warszawa 1982, s. 88.
[10] Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. 2, Poznań 1878, nr 896.
[11] A. Kozak, J. Łukaszewski, Osieczna…, s. 54-55.
[12] Tamże, s. 55; A. Gąsiorowski, I. Skierska, Średniowieczni oficjałowie gnieźnieńscy, „Roczniki Historyczne”, t. 61 (1995), s. 50-54.
[13] Szerzej o sprawach małżeńskich pisze: M. Biniaś-Szkopek, Małżonkowie przed sądem biskupiego oficjała poznańskiego w pierwszej ćwierci XV wieku, Poznań 2019.
[14] M. Aleksandrowicz, J. Rył, W. Zientarski, Archiwum…, s. 87-88.
[15] M. in. zapis testamentowy Anny Anderlin, wdowy po burmistrzu średzkim Mikołaju, fundatorki dwóch kanonii w kolegiacie średzkiej (Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu, Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu, AC 6 (dalej cyt.: AC …), k. 90v – 6 X 1423).
[16] Np. AC 38, k. 52v – oblata dokumentu władz miejskich Środy poświadczającego zapis czynszu rocznego na rzecz dziekanii średzkiej.
[17] Sprawy związane ze Środą pojawiają się m.in. w aktach konsystorza kaliskiego. Z racji obszerności archidiecezji gnieźnieńskiej była ona podzielona na 14 mniejszych oficjalatów, w tym m. in. kaliski. Tam w latach 1513-1537 odnotowywane są sprawy pomiędzy kustoszami kolegiaty średzkiej a dziedzicami miejscowości Koryta i Bronów o czynsz na rzecz kustodii średzkiej (Archiwum Diecezjalne we Włocławku, Kons. Kal. 10, k. 14v, 16v, 58v, Kons. Kal. 11, k. 20, 25v, Kons. Kal. 13, k. 29v-30, 152) czy spór między Jakubem z Głuchowa altarystą kaliskim a Maciejem Żyrońskim kustoszem średzkim (Kons. Kal. 10, k. 54, 173v).
[18] Poznańskie księgi są znane przede wszystkim dzięki dość wybiórczej edycji B. Ulanowskiego: Acta capitulorum nec non iudiciorum ecclesiasticorum selecta, wyd. B. Ulanowski, t. 2, Kraków 1902. Niestety w większości przypadków współczesnych opracowań cytowanie akt konsystorskich ogranicza się wyłącznie do wyżej wspomnianej edycji Ulanowskiego. W 2014 r. podczas realizacji projektu Opracowanie i konserwacja zbiorów Archiwum Archidiecezji Poznańskiej: księgi konsystorza poznańskiego (1403 r. – 1420 r.) finansowanego z grantu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego M. Biniaś-Szkopek, A. Kozak i J. Łukaszewski sporządzili w formie elektronicznej indeks osób występujących w księgach AC 1, 2, 3, 3a i 4, zawierający ponad 25 tysięcy wpisów. Indeks ten znajduje się w Pracowni Słownika Historyczno-Geograficznego Wielkopolski w Poznaniu oraz w Archiwum Archidiecezjalnym w Poznaniu.
[19] Szczegółowy wykaz poznańskich ksiąg konsystorskich: M. Banaszak, F. Lenort, Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu, w: Dzieje Poznania i województwa poznańskiego (w granicach z 1974 r.). Informator o materiałach archiwalnych, t. 2, s. 324-344.
[20] Wartym podkreślenia jest fakt, że w pierwszych latach funkcjonowania kapituły kolegiackiej kanoników występujących na kartach ksiąg konsystorskich tytułowano czasem zamiennie mansjonarzami, co miało miejsce jeszcze przed formalnym erygowaniem kapituły w dniu 13 XI 1423 (np. AC 6, k. 82v). Dopiero od lat 30. XV w. duchownych z kapituły konsekwentnie zapisywano jako kanoników.
[21] Np. AC 1, k. 30a (15 IV 1404 – Wojciech ze Środy diakon świadkiem publikacji pozwu).
[22] Np. AC 1, k. 25 (27 II 1404 – Tomasz syn Bartłomieja ze Środy, notariusz, wystawca instrumentu notarialnego).
[23] Np. AC 3, k. 67 (22 III 1421 – wzmianka o drodze z Poznania do Środy przez Tulce), AC 18, k. 25v, 52v, 103, 116, 127 (pierwsza zapiska: 29 I 1434 – sprawa o pobicie pod Środą Pawła z Polwicy przez Wojciecha plebana w Śnieciskach).
[24] Zapewne chodzi o Mikołaja Anderlina, burmistrza średzkiego (patrz: AC 1, k. 105).
[25] Wikariusz biskupi od spraw duchownych.
[26] M. Biniaś-Szkopek, Małżonkowie…, s. 199.
[27] Wikariusz od spraw duchownych.
[28] Ewiktor – osoba przejmująca odpowiadająca za pozwanego w sądzie z tytułu istniejących zobowiązań, gwarancji lub współodpowiedzialności za przestępstwo (wg Słownika polszczyzny XVI wieku).
[29] Suche dni – kwartalne dni postu (środa, czwartek, piątek) na początku każdej pory roku, służące modlitwom i duchowej odnowie wiernych.
Wojciech Lis
